شیوه رازی
شیوه‌ای در معماری ایرانی است که مربوط به سدهٔ پنجم تا آغاز سدهٔ هفتم (سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) است. که در شیوه رازی تمامی ویژگی‌های خوب شیوه های قبلی را به بهترین صورت دارا است. در این شیوه، تأثیرپذیری از شیوه پارسی و شکوه شیوه پارتی و دقت شیوه خراسانی دیده می‌شود. همچنین در این زمان بود که ادبیات ایران نیز زنده گشت و فردوسی شاهنامه را برای ایرانیان به جا گذاشت که یکی از پر افتخارترین آثار ادبی ایران است.
دوره رازی را می توان رنسانسی برای ایران قدیم دانست که متاسفانه با حمله مغول به این کشور آثار این دوره به نابود گردید و باز در ایران وقفه ای در امر هنر و معماری پیش آمد که این بار توسط اقوام وحشی تاتار به وقوع پیوست.
شیوه رازی
تغییرات اسلوب معماری روندی تدریجی و آرام دارد، آغاز تغییرات در اسلوب خراسانی و نزدیک شدن آن به شیوه رازی از دوره‌ی آل زیار و سامانیان صورت پذیرفته است. سبک رازی دومین سبک معماری پس از اسلام در ایران می‌باشد. که اوج آن در دوره‌ی سلجوقی بوده است.چون اولین بناها در شهر ری (راز) احداث گردیده، به سبک رازی معروف است. از مهمترین تغییرات این سبک حذف فضای شبستانی و ستون‌های آن و احداث ایوان، گنبد با پلان چهار ایوانی می‌باشد.
- اصلی ترین متنوع ترین سبک معماری ایرانی، سبک رازی است.
- سبک رازی تحت تأثیر سبک پارسی و پارتی قرار دارد.
- روند تغییر مساجد شبستانی به ایوانی
مساجد شبستانی در شیوه رازی : مانند مسجد جامع فهرج یزد، مسجد تاریخانه‌ی دامغان. مساجد چهار طاقی: مانند مسجد یزد خواست، مسجد جامع اردبیل. مساجد تک ایوانی: مانند مسجد جامع نیریز، مسجد جامع رجبعلی (درخونگاه تهران) مسجد جامع یزد، مسجد جامع سمنان. مساجد دو ایوانی: مسجد جامع زوزن (فریومد خراسان)، مسجد جامع ساوه. مساجد چهار ایوانی: مسجد جامع اصفهان – مسجد امام اصفهان
ویژگی‌های شیوه رازی
- پلان مستطیل شکل
- فضای ایوانی
- مصالح اولیه آجر
- ساخت ایوان ۰پلان ایوان مربع شکل می‌باشد)
- استفاده از طاق‌های جناقی (تیزه دار)
- ساخت گنبد و متعلقات آن (گوشواره و فیلپوش)، گنبدها بر پشت ایوان جنوبی ساخته می‌شده است.
- ساخت زوج مناره بر ایوان جنوبی
- استفاده از تزئینات (گچبری، آجرکاری، گره‌سازی، کاشی خشتی)
بناهای شیوه رازی
- مقبره‌ی امیر اسماعیل سامانی در بخارا
- گنبد سرخ مراغه
- مقبره‌ی امیر ارسلان جاذب در مشهد
- برج رسگت در سواد کوه مازندران
- برج لاجیم در مازندران
- برج اردکان در گرگان
- برج مهماندوست در دامغان
- برج طغرل در شهر ری
- برج علاءالدین تکش در ورامین
- برج مقبره‌های خرقان در همدان
- گنبد قابوس در گرگان
- مسجد برسیان در اصفهان
- مسجد جامع اردستان
- مسجد جامع کبیر قزوین
- رباط شرف (کاروانسرای شرف) در سرخس
- مسجد جامع گلپایگان
- مسجد جامع اصفهان (عتیق اصفهان)
- گنبد علویان درهمدان
- پل شهرستان در اصفهان
- حرم حضرت عبدالعظیم
در ادامه به بررسی برخی از این بنا ها می پردازیم.
گنبد قابوس
در اوایل قرن چهارم هجری، یکی از بهترین بناهای برج مقبره‌ای ایران یعنی گنبد قابوس در نزدیکی گرگان ساخته در دوره شیوه رازی است.
این برج مدفن بانی آن، قابوس بن وشمگیر از آل زیار است. این بنا، در شهری به همین نام قرار دارد. این بنا که از هزار سال پیش تاکنون بر روی تپه ای خاکی خودنمایی می‌کند، در عین سادگی یکی از غرورانگیزترین بناهای آرامگاهی است که نه تنها در خاک ایران بلکه در سرتاسر جهان اسلام ساخته شده است.
با روی کار آمدن شهریاران دیلمی، آل زیار و آل بویه، مجدداً عظمت معماری اصیل ایران در سرتاسر ایران آن روز جلوه گر شد و سبک و شیوه رازی را در معماریاسلامی ایران پدید آورد. بنای گنبد قابوس دارای شکوه و عظمت و اندازه های متناسب است. تپه ای که پای‌بست (پی بنا) بر آن نهاده شده و اکنون در حدود ۱۵ متر عمق دارد، خود تپه‌ای باستانی است. درون این پای بست، سردابی بوده است که آثار طاق آن هنوز باقی است. بدنه برج را ده پا پیل مضرّس مثلثی شکل احاطه کرده است.
ارتفاع این مضرس‌ها ۳۷ متر تا زیر گنبد است و با آجر ساده کار شده است. گنبد دو پوسته بوده و گنبد درونی خاگی و نیم تخم‌مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی گنبد مخروطی شکل است.
رباط شرف
از نمونه های دیگر شیوه رازی رباط شرف است. این بنا در موقعیتی نزدیک سرخس در شاهراه بغداد به مرو پیش از آن در سر راه مدائن به مرو یعنی دقیقاً در محلی که نیاز به ساخت یک رباط حس می‌شود قرار گرفته است. بای این بنا را مادر سلطان سنجر سلجوقی می‌دانند و تاریخ آن مربوط به اوایل قرن ششم هجری است. طرح و نقشه بنا شامل دو حیاط چهار ایوانی است که هر دو در یک زمان ساخته شده‌اند. ولی معماری حیاط دوم بهتر است.
احتمالاً دو خانه خصوصی نیز در طرفین ایوان انتهایی ساخته شده است. بنا تنها یک ورودی دارد که شامل یک سر در زیبا و دو اطاق در طرفین آن و یک ایوان ورودی است که به وسیله دالان‌هایی به حیاط اول می‌رسد. به‌طور کلی، محور اصلی بنا از جنوب شرقی به شمال غربی است و بنا با توجه به قبله ساخته شده است که دارای سه محراب است.
عنوان رباط شرف
به علت تنوع زیاد آجر، رباط شرف را می‌توان موزه کار با آجر دانست. آجرهای گوناگونی که در آن به‌کار گرفته شده را می‌توان به پنج گروه طبقه‌بندی کرد.
۱-آجرچینی‌ها ۲- فرم‌های آجری ۳- طرح‌های هندسی (گره سازی) ۴- کتیبه خط آجری ۵ -آجرهای تراش‌دار پوشش‌های مورد استفاده از نوع طاق آهنگ است. تنوع آجرهای مختلف در بنا، شکل ویژه‌ای به بنا داده است. یکی از کارهای بسیار خوب در اینجا، تأمین آب آن است که به دلیل دور افتاده بودن محل و عدم دسترسی به قنات، تأمین آب مشکل بوده است. در این محل، اصلاً آب روی گذر ندارد. بنابراین، باید آب خوردن، از آب باران تأمین شود. لذا در این محل، پشت‌بام را شیب داده، ناودان‌های شُره ای را به طرف حیاط قرار داده‌اند. در زیر ناودان‌ها، لگنچه‌هایی سنگی گذاشته بودند که مجرای آن‌ها آب باران به آب انبار رباط هدایت می‌شده و به این ترتیب آب سالیانه آن از آب باران پشت‌بام‌ها تأمین می‌شده است.
مسجد جامع کبیر قزوین
این مسجد در دوره شیوه رازی ، در محل دباغان و در حاشیه غربی خیابان امام خمینی قرار گرفته است. مسجد با مناره‌های باشکوه و ایوانهای بلند و گچبری‌های ممتاز از آثار نفیس دوره اسلامی شهر قزوین و شیوه رازی است. قدیمی‌ترین قسمت این مسجد طاق هارونی است. هارون الرشید (خلیفه عباسی) در قرن دوم هجری در موقع عزیمت به خراسان که به قزوین آمده بود فرمان ساختن باروی شهر و این مسجد را داد. بنا به گفته مورخان، این قسمت صدر مسجد کبیر را تشکیل می‌داده و طاق هارونی را مقصوره کهن نیز می نامند.
در پایان قرن چهارم هجری، فخرالدوله دیلمی شروع به کشیدن دیوار مسجد کرد ولی ناتمام ماند. به علت آسیب دیدگی مسجد در اواخر قرن چهارم توسط افراد، خیر مناره مسجد تعمیر و تجدید بنا شد. طاق هارونی در قسمت شرقی مسجد قرار گرفته و به فاصله‌ای از طاق هارونی در قسمت جنوب صحن مسجد بر روی چهار طاقی آتشکده مقصوره بزرگ یا مقصوره خُمارتاشی ساخته شده . این مقصوره را امیر خمارتاش در اول قرن ششم هجری آغاز به ساختمان کرد و طی نه سال به پایان رسانید. بر فراز مقصوره خمارتاشی، گنبد عظیم است. گنبد یک پوسته و شنگه آن برای این منظور بوده که پوسته دوم بر روی آن سوار شود که بعدها از پوسته دوم منصرف و پوسته اول را کاشی‌کاری کرده اند.
مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان این مسجد که عمری هزارساله دارد، موزه‌ای از تاریخ معماری اسلامی در ایران است. زیرا آثار و تزیینات و بنای مسجد از سبک خراسانی و احتمالاً فراتر از آن شروع و تا قاجاریه ادامه می‌یابد و چون سبک یا شیوه رازی در آن غالب است، لذا آن را جزو بناهای شیوه رازی می‌دانند.
ابتدا تصور می‌رفت که این مسجد در زمان سلجوقیان پی ریزی شده ولی با کاوش‌هایی که در گوشه و کنار این مسجد به ویژه در قسمت‌های جنوبی آن به عمل آمده، معلوم شده که مسجد ابتدا شیوه خراسانی داشته و سپس مسجد که آسیب دیده بود، در زمان آل بویه با تغییراتی مجدداً دوباره سازی شد و در زمان سلجوقیان مسجد جدیدی احداث گردید. این مسجد تا کنون از حوادث روزگار در امان مانده است.
سبک ساخت
مسجد به صورت چهار ایوانی (یکی از شیوه‌های رازی) است و اطراف و پشت ایوانهای آن را شبستان‌هایی که در دوره‌های مختلف به ویژه سلجوقی احداث شده، احاطه کرده است. اوج هنر و زیبایی شیوه آذری مخصوصاً کاشی‌های معرّق بسیار جالب و محراب گچبری شبستان اولجایتو (سلطان محمد خدابنده ) از شاهکارهای هنری این مسجد است. مسجد دارای دو گنبد شمالی و جنوبی است. گنبد جنوبی مربوط به خواجه نظام الملک وزیر با تدبیر ملکشاه سلجوقی است و متعلق به قرن پنجم است.
گنبد آن دو پوسته و ارتفاع پوسته داخلی آن ۲۳ متر است و دارای محرابی در زیر گنبد است که بر روی محراب‌های قبلی ساخته شده است. گنبد و زیرگنبد آن، فاقد کاشی‌کاری است و منحصراً از آجر تزیین شده که یکی از مشخصات شیوه رازی است. در جلوی گنبد جنوبی‌ایوانی اضافه شده که به نام صفه یا ایوان صاحب معروف شده است.
دیدگاهتان را بنویسید
می خواهید در گفت و گو شرکت کنید؟خیالتان راحت باشد 🙂