هنر سومر در معماری بین النهرین

نخستین قوم بزرگ و پایداری که در میان‌رودان جنوبی مستقر شدند سومریان بودند که مردمی غیر سامی شناخته شده‌اند؛ و به قراینی چنین برمی‌آید که از نواحی شرقی‌تر آسیا (هند یا ایران) وارد آن سرزمین شده بودند.سومریان در میانهٔ هزاره چهارم خط میخی را اختراع کردند و به وسیلهٔ آن دین و فرهنگ و هنر خود را به نواحی مجاور (خصوصاً به آشوریان و هخامنشیان) گسترش دادند. آن‌ها در انواع هنرهای اصلی چون معماری، پیکرتراشی، نقش‌برجسته‌کاری و نقاشی و هنرهای فرعی مشتمل بر سفالگری، مفرغ‌کاری، عاجکاری، شیشه‌گری چند رنگ٬منبت‌کاری روی چوب ، زرگری ، ترصیع سنگ‌های قیمتی٬ریخته‌گری و بافندگی مهارت و پیشرفت داشتند و هنر در معماری بین النهرین را بوجود آوردند.

خصوصیات حکومت سومر

• ساکنین جنوب شرقی بین النهرین (اصل و نسب آنها مشخص نیست ولی بنا به قول هایی مهاجرین بوده اند که از ۴۰۰۰ ق.م در این منطقه ساکن می شوند).
• مهارت در ساخت سیل بند و شهرهای قلعه مانند.
• انسجام جوامع انسانی در این حکومت.
• برخلاف اعصار غارنشینی که انسان متوسل به تصاویر جادویی می شد در این تمدن تصاویر جادویی تبدیل به خدایانی شدند که پادشاهان نماینده ی آن خدا بر روی زمین به حساب می آمدند.
• اختراع خط بر روی الواح گلی.
• ساخت معابد با خشت خام.
• شهرهای مهم سومر عباتند از: اور، لاگاش، اریدو، نیپور، لارسا، واژکا

هنر بابل در معماری بین النهرین

هنر بابلی یکی از درخشان‌ترین هنرهای تمدن کهن در معماری بین النهرین است. پس از سومر جدید، بابلی‌ها به قدرت رسیدند. حمورابی مهمترین پادشاه بابلی بود و وضع قوانین توسط او به اولین قوانین مدون و نگاشته شده بشری موسوم است. لوح حمورابی (۱۷۰۰ ق. م) و کتیبه و نقش برجستهٔ سنگی با پیکره شماش (قرن ۹ ق. م) از آثار هنری برجسته این دوره‌اند. در لوح حمورابی در قسمت بالا حمورابی از خدای خورشید فرمان می‌گیرد. البته هنر بابلی همانند تمدن بابل دو دوره دارد. در دوره دوم دروازه ایشتار ساخته شد که برجسته‌ترین اثر هنری بابل نوین است.

خصوصیات بابل

• آخرین حکومت متمرکز در جنوب شرقی بین النهرین به فرمانروایی حاکم قدرتمند و سیاستمدار آن یعنی «حمورابی».
• در زمان و بعد از سقوط آکدیان، تقریباًً شهرها مستقل اداره می شدند.
  یکی از این شهرها بابل و حکمران آن «حمورابی» توانست با نفوذ به سایر شهرها یک حکومت واحد تشکیل دهد.

هنر اکدی: قدرت و روایت در معماری بین النهرین

در زمان اکدیان هنرهای بصری عمدتا برای نشان دادن قدرت پادشاه به کار گرفته می شدند. تاثیرگذارترین اثری که از این دوره ، در این زمینه به جای مانده پیکره مسی یک سر است که بین سالهای ۲۲۵۰ تا ۲۲۰۰ پیش از میلاد در میان زباله ها در نینوا کشف شد و اغلب آن را خود نارامسین و یا سارگون می دانند. این پیکره از جهات مختلف دارای قدرت ویژه ای است.

جاه طلبی های سارگون هم برای حفظ سلطنت و هم برای گسترش قلمرو تحت حکومت بود. او به عنوان حاکم مطلق یک امپراتوری ، خدایان سومر و اکد را به امید از بین بردن ارتباط پیشین میان دولت – شهرها و خدایانشان، به خدایان واحد برای یک قوم تبدیل کردو بدین وسیله این دو منطقه را با هم متحد کرده ، تحت امر خود درآورداین پیکره چنان طراحی شده که از روبه رو دیده شود و این مستقیم بودن باعث می شود تغییرناپذیر و ابدی جلوه کند. حالت انتزاعی ریش و موها ، که مانند پادشاهان سومری آراسته شده ، با صافی پوست در تقابل است تا سادگی به یادماندنی و تقارنی بی نظیر به این پیکره ببخشد که خود دال بر، قدرت و فرماندهی است.

خصوصیات آکد

• به قدرت رسیدن آکدیان که از نژاد سامی بودند در ۲۱۸۰ – ۲۳۴۰ ق.م و تسلط صلح آمیز بر منطقه بین النهرین به رهبری «سارگون آکدی».
• قدرت تام و متمرکز پادشاه و فرمانروا در این حکومت و جایگزینی «پادشاه محوری» به جای «دین محوری».
• اولین سلسله ی منسجم پادشاهی در بین النهرین.
• تجلیل از مقام پادشاه به جای خدایان، الهه ها و جانوران اساطیری در آثار هنری آکدیان.
• شهرهای مهم آکد عبارتند از: کیش، آکد، بابل، ماری.

هنر آشوری در معماری بین النهرین

آشور، در معماری بین النهرین در پایان کار، از لحاظ هنر به پایة معلم خود، بابل، رسید، و در ساختن نقش برجسته بر آن پیشی گرفت. ثروت فراوانی که چون سیل به طرف آشور و کالح و نینوا سرازیر می‌شد، در ساختن اثاث خانه با چوبهای قیمتی، و نشاندن سیم و زر و مفرغ و سنگهای گرانبها در آنها، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای پیدا کنند. کوزه‌گری در میان آن قوم ترقی چندانی نداشت؛ اسبابهای موسیقی را، مثل بسیاری چیزهای دیگر، از بابل برای خود تهیه می‌کردند؛ ولی نقاشی با رنگ آمیخته با سفیدة تخم‌مر‎‎غ، که روی آن را لعاب شفافی می‌دادند، در واقع یکی از مختصات هنر آشوری به شمار می‌رفت، و چون این صنعت از آشور به پارس انتقال یافت در آنجا به سرحد کمال رسید.

خصوصیات آشور

• استقرار اصلی این قوم در شمال بین النهرین بود ولیکن به خاطر قدرت های آن زمان در جنوب بین النهرین و «میتانیان» در شمال غرب نتوانسته بودند قدرتی پیدا کنند و پس از ضعف این دولت ها با استفاده از فرصت، حکومت خود را گسترش می دهند.
• آشوریان بر خلاف آکدیان، با جنگ و نظامی گری متصرفات خود را افزایش دادند. «آشور» نام خدای جنگ در بین این اقوام نیز است.
• انتقال پایتخت از «کلاخ» (نیمرود) و ایجاد دولتی نظامی، با ساختاری امپراطور گونه به مرکزیت «خرساباد»

سنت های معماری بین النهرین پس از سومریان نیز ادامه می یابد. تا نوبت به حکومت آشوریان می رسد. همان گونه که توضیح دادیم، آشوریان بعد از ضعف حکومت های جنوبی به قدرتی تمام عیار در منطقه تبدیل می شوند و از آنجایی که مقر حکومت آنان در شمال بین النهرین بوده است تفاوت هایی در معماری آنان مشاهده می شود. آشوریان علاوه بر پیروی از سنت های مرسوم در معماری بین النهرین و استفاده از ماده ی اساسی ساختمان یعنی آجر، خود نیز چیزی بر آن افزودند و در نمای ساختمان بیش تر از سنگ استفاده می کردند. آن ها ساختمان قوس و گنبد را از جنوب به ارث برده و تکمیل نمودند و همین طور در ساخت ستون تجربیاتی آموخته که مقدمه ی برای ساخت ستون هایی به شکل زن در یونان می شود. یکی از نمونه های معماری آشوریان کاخ «خرساباد» در نزدیکی شهر موصل عراق است.

در دو طرف مدخل این کاخ مجسمه هایی از گاو بال دار قرار داشته است و در ادامه ی دیوار، نقوش برجسته بر روی دیوارهای سنگی خارج بنا و آجرهای لعابدار با نقوش برجسته بر روی دیوارهای داخل بنا کار شده است. جدای از استحکامات – تالارها – اطاق های نگهبانی و تالار بارعام و سایر بناها، ما شاهد ساخت یک «زیگورات» هفت طبقه در این مجموعه هستیم. زیگورات های این دوره به هرم های پلکانی نزدیک شدند.

امپراطوری آشور با اتحاد مادها در ایران و بابلیان در جنوب بین النهرین دچار تزلزل شده و پس از مدت کوتاهی به فرمانروایی «بخت النصر» یا «نبوکدنصر» بابلیان فرصتی یافته تا حکومتی جدید را به نام «بابلیان نوین» یا «کلدانیان» بین سال های ۶۱۲ تا ۵۳۸ ق.م شکل دهند. در همین عهد است که استفاده از آجرهای لعابدار رواج و رونق دوباره یافته و نوع جدیدی از معماری با آجرهای لعابدار شکل می گیرد.
«دروازه ی ایشتار» نمونه ای از این گونه بناهاست که بر روی دیوارهای آن آجرهای لعابدار به رنگ های آبی، سبز، زرد، سفید و سیاه با نقش برجسته های انواع جانوران حقیقی و اسطوره ای چون شیر، گاو و اژدها کار شده است. قدمت ساخت این بنا در بابل به سال ۵۷۵ ق.م می رسد.

از سایر آثار بابلیان در معماری بین النهرین می توان به «زیگورات یا برج بابل»، «باغ های معلق بابل»، «راه مقدس» و «شهر ماری» اشاره نمود.