شیوه خراسانی

شیوه خراسانی  یا سبک خراسانی  اولین سبک معماری ایرانی پس از ورود اسلام به ایران می باشد. با طلوع اسلام ساخت بناهای مذهبی به خصوص مساجد آغاز گردید. سبک خراسانی اولین سبک معماری اسلامی بوده، چون اولین بناها در خراسان ایجاد  شده، لذا به سبک خراسانی معروف است.این سبک در قرون اولین ( ۱ تا ۴ هجری) رایج بوده و تحت تأثیر پلان و نقشه مساجد عربی با ساختمانی ایرانی (پارتی) با فضای ساده (فاقد تزئینات) بنا احداث شده اند.

الگو گرفتن از مسجد پیامبر در شیوه خراسانی

سبک خراسانی در مورد مساجد به نام سبک شبستانی می شناسند. باید توجه داشت که الگو و طرح مساجد اولیه اسلام تقلیدی از مسجد نبی اکرم  در مدینه است. برای ساختن این مسجد، رسول اکرم دستور می دهند سنگ‌های لاشه را از نزدیک‌ترین کوه تهیه کرده و آنها را به صورت خشکه چین (بدون ملات ) بر روی هم بچینند. ارتفاع دیوارها به اندازه قد بلندترین مرد عرب در حالی که دست‌هایش را بلند کرده باشد، تعیین می شود. پوشش سقف شبستان آن از عناصری ساده مانند پوست چهارپایان بوده که در ضمن، سایبانی در برابر نور شدید آفتاب بوده است. از نخل‌های خشک و درختان بی بار به عنوان ستون و تیر استفاده می شده است. مساجد اولیه اسلام در خراسان با الهام از مسجد مدینه (مدینه النبی ) در یک فضای چهارگوش با شبستانی در جهت قبله به وجود آمد و سقف تنها شبستان آنها نیز برای ایجاد سایبان و بعدها جلوگیری از آب باران با مصالح ساده پوشیده شد.

ویژگی معماری در شیوه خراسانی

• پلان مستطیل شکل
• فضای شبستانی یا چهل ستونی
• ساده و بی پیرایه (فاقد تزئینات)
• مصالح اولیه خشت خام و آجر
• فاقد پوشش و تزئینات یا گاهاً پوشش کاهگل
• استفاده از تک منار منفک با مقطع دایره‌ای در شمال بنا
• قوس‌های بیضی، تخم‌مرغی، ناری
• در سبک خراسانی پلان و نقشه مساجد عربی و ساختمان بنا ایرانی است.
• مردم واری بناها
• دور شدن از تزیینات چه در داخل و چه در خارج
• اندک تزیینات موجود هم ادامه ساسانی است اما بسیار کم رنگ‌تر
• استفاده از گنبد ( به خاطر ارتفاع زیاد کم تر مصرف می شده است )
• بوم آورد بودن مصالح

مسجد جامع فهرج  شیوه خراسانی

این مسجد در ۲۲ کیلومتری یزد در قریه ای به نام فهرج ، سر راه قدیم یزد به کرمان است و تک مناره گلی آن از فاصله دور دیده می شود .
بنای این مسجد مربوط به قرن اول هجری و مانند مساجد صدر اسلام و دارای طراحی بسیار ساده و بی پیرایه و جزء نادر مساجدی است که تا کنون در ایران شناخته شده است .
سبک و شیوه معماری آن را به شیوه پارتی و شیوه خراسانی می دانند . بنا تماماً از خشت خام ساخته شده و پوشش دیوارها کاه گل است. آن را اولین بنایی می دانند که به قصد مسجد ساخته شده است، زیرا تا این زمان مساجد اکثراً بناهای تغییر کاربری یافته بوده اند، مانند آتشکده های زمان ساسانی که با ورود اسلام به ایران، با تغییراتی چند در ساختارشان به مسجد تبدیل شده اند. اما ظاهراً مسجد فهرج خود بدین منظور شاخته شده است.

یکی دیگر از خصوصیات جالب این مسجد ‚ نقش درگاه های ساسانی است که با گچ بر روی دیوار شرقی اجرا شده است . در انتهای شمال راهروی غربی و نیز درگاه های حجره ها ‚ کنگره های تزیینی اجرا شده است.

خلاصه ای از ویژگی مسجد فهرج :

• پوشش طاق آهنگ
• در قسمت های شمالی پوشش نیم گنبد
• منار در دوره سلجوقی اضافه شد
• نما از سیم گل(ماسه+خاک رس سرند شده+خاک کاه تمیز)
• چفدهای دالبری و شکنجی
• ارتفاع نسبت به طول و عرض کمی بیشتر است( بر عکس صدر اسلام که ارتفاع زیاد نیست)
• چفدهای هلالی و مازه دار
• تک مناره گلی – قرن اول هجری – ساده و بی پیرایه – پارتی و خراسانی – تماماً خشت خام
• پوشش کاه گل

مسجد تاریخانه دامغان در شیوه خراسانی

در سال اول قرن ۴ ه.  ق مسجد تاریخانه در جنوب شرقی دامغان واقع شده و یکی از بهترین نمونه‌های مساجد نخستین در ایران و قدیمی‌ترین بناهای پس از اسلام است در وجه تسمیه این بنا گفته‌اند که تاری به معنای خداست و تاریخانه یعنی خدای خانه. عده‌ای بر این باورند که این مسجد قبلاً آتشکده بوده و پس از تسلط اعراب‌، آن را ناری‌خانه خوانده‌اند و سپس به تاریخانه معروف شده است. نقشه کلی مسجد ساده و بی پیرایه و شبیه یک حیاط اندرونی است .
نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستون‌دار است که بعدها در آن تغییراتی داده‌اند؛ اولیه شکل‌گیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است.مسجد تاریخانه دامغان‌، جزء نخستین مساجد ایران است که در آن، مناره ساخته شده است.

مسجد جامع اصفهان در شیوه خراسانی

این مسجد یکی از بزرگترین مسجدهای جهان است. اما آنچه که شکوه و عظمت و زیبایی مسجد را سبب می شود از دوران سلجوقیان است. اتاقکهای گنبد مسجد جامع اصفهان، نه تنها در معماری ایران، بلکه در معماری سراسر جهان جزو قشنگترین آثار شناخته شده است.

مهمترین ویژگی های مسجد جامع اصفهان:

• سنگ بنا در شیوه خراسانی و بعد از ۷۰ سال کاملا تغییر می کند.
• یک پایه ستون از دوره ساسانی در این مکان پیدا شده است.
• بنای اولیه خشتی بوده است.

مسجد جامع نیریز در شیوه خراسانی

این مسجد در اصل شیوه خراسانی داشته ، بعدها ملحقاتی به آن اضافه شده است. طرح اولیه این مسجد شبستانی در جنوب ، و ایوانی در مقابل شبستان داشته است . گروهی از کارشناسان عقیده دارند که قبل از آن ، این مسجد آتشکده بوده است.مسجد جامع کبیر نیریز، یکی از کهن‌ترین مسجدهای ایران و به باور برخی از آتشکده‌های زرتشتیان بوده که در دورهٔ اسلامی به مسجد تبدیل شده است. ایوان‌های به جا مانده از این مسجد به شیوهٔ معماری دورهٔ ساسانیان ساخته شده است.این مسجد یکی از بناهای تاریخی و از قدیمیترین مساجدی است که در سده های نخستین اسلامی بنا شده است . برخی این مسجد را آتشکده دانسته و گفته اند که در دوره ساسانیان آتش مقدس را از آتشکده کاریان به آنجا می آوردند. عمارت از نوع ناودانی شکسته ممتد اواسط قرن چهارم هجری است. ایوان که سردر اصلی آن سرتاسر باز و ضلع انتهایی که محراب در آن تعبیه شده کاملا بسته و بی روزن است

مسجد جامع نائین در شیوه خراسانی

یکی از بناهای شیوه خراسانی ( شبستانی ) است . قدیمی ترین قسمت مسجد مربوط به شبستان جنوبی است.تغییرات زیادی در دوره های بعد از جمله در زمان آل بویه در آن دیده شده ، لذا مسجد ترکیبی است از شیوه خراسانی و رازی را نشان می دهد.

مسجد جامع اردستان در شیوه خراسانی

نخستین مسجد دوطبقه تاریخ اسلام ،مسجد جامع اردستان بنایی تاریخی در شهر اردستان واقع در شمال استان اصفهان است. معمار بنا استاد محمود اصفهانی است. این مسجد در مرکز محله محال اردستان واقع شده و از کهن ترین مساجد ایران است که نخستین مسجد دوطبقه تاریخ اسلام و دومین مسجد چهار ایوانی جهان اسلام است که در دوره سلجوقی ایجاد گشته است. این مسجد قبلا آتشکده یا معبد بوده است و هلاکوی مغول در قرن ۷ هجری قمری به قتل و غارت ساکنان شهر پرداخت و آن را به صورت نیمه ویران درآورد و باید گفت مسجد اولیه با فرم شبستانی، دارای صحن مرکزی (میانسرا)، شبستان های ستون‌دار در ۴ سمت حیاط، دیوار خشتی محصور کننده و سر در بوده است. تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد:

• دوره نخست- قرن سوم هجری قمری، مسجد به صورت گنبدی ساخته شد
• دوره دوم- در قرن سوم وچهارم هجری قمری از صورت گنبدی به مسجدی کوشک مانند تبدیل شد
• دوره سوم – در قرن ششم هجری قمری در عهد سلجوقیان مسجد ویران و به صورت چهار ایوانی بنا شده‌است.