معماری هند

معماری هند ، شبه قاره هند دارای سه منطقه جغرافیایی خاص است.

• شمال شرقی: محل کوه‌های هیمالایا و ماوای سنتی خدایان بودننذ
• شمال غربی: منطقه حاصلخیز
• جنوب کوه‌های هیمالیا که دره‌های رودهای سندو گنگ در آن‌ها قرار دارند. نخستین فرهنگ بزرگ هند در ۳۰۰۰(ق. م) در علیای دره سند متمرکز شده بود.

موهنجودارو و هاراپا در پاکستان امروزی از مناطق اصلی گسترش این فرهنگ می‌باشند. هنر هند تا ورود اقوام اریایی به ان سرزمین به صورت ممتد ادامه داشت و در زمینه‌های گوناگون، پیشرفت قابل توجهی نموده بودند هجوم‌های اریاییان را که در حدود ۱۸۰۰ سال (ق. م) آغاز شد، می‌توان علت بروز گسست در هنر هندی دانست.

در معماری هند هنر و تمدن هند ناحیه ی وسیعی را در بر می گیرد که شامل کشورهای هندوستان – پاکستان – نپال – بوتان – بنگلادش – سری لانکا و بخشی از افغانستان است . بین هند و ایران به عنوان یکی از همسایگان قدرتمند غربی این کشور از سال های دور روابط بی شماری وجود داشته است. اشتراکات از اوستا (کتاب دینی کهن ایرانیان) و وادها (کتب مقدس هندوان) به وجود اصول مشترک گواهی می دهد. به خصوص این ارتباط از زمان ورود آریاییان در هند ملموس تر است.

هنر و تمدن هند به سه دوره تقسیم می شود:

• پیش از آریایی (دراویدی)
• دوره ی آریایی
• دوره ی اسلامی

موهنجودارو در معماری هند

واقع در ۴۰۰ کیلومتری شمال کراچی پاکستان امروزی و در بردارنده تمدن عظیمی در ۳۰۰۰(ق. م) در دره رود سند بود. طرح شهرسازی مدرن و علمی کم‌نظیر آن باعث شد تا آن را “مانهاتن عصر برنز “بنامند. در نقشه شهرسازی آن بلوار عظیم شمالی-جنوبی با خیابانهای فرعی شرقی-غربی قرار داشته و منازل مسکونی در کوچه‌های باریک این خیابانها واقع بوده‌است^. دو اصل اساسی در طرح منازل رعایت گردیده:

• امنیت
• آسایش

درب منازل در گذرگاه‌های فرعی باز می شده و نور و هوا از حیات خلوت تأمین می گردیده. بناها به صورت دو طبقه با پلکان به یکدیگر متصل بوده‌اند وجود چاه‌های آجری با درب به منظور جلوگیری از افتادن اجسام به داخل آن، حتی تا زمان رم و یونان باستان دیده نشده است. سیستم فاضلاب سرپوشیده درون‌شهری زیر پیاده‌روها که به خارج شهر هدایت می‌شد، حمامی ساخته از آجر و ملات ساروج بر روی تپه‌ای مصنوعی به ارتفاع ۷ تا ۱۴ متر با دیوار اصلی دو جداره و کف شیبدار به سمت مجرای فاضلاب، انبار غله و نیز سالنی دارای ۲۰ ستون با حیاط خلوت داخلی به عنوان دفتر مرکزی همگی از امتیازات این شهر محسوب می‌شدند.

موارد شگفت انگیز تمدن موهنجودارو:

• پیشرفت در زمینه آجر سازی با آجرهایی به ابعاد استاندارد ۹/۲۷×۴۲/۱۳×۳۵/۶ سانتی‌متر.
• ساخت شبکه فاضلاب بر اساس اصول فنی و استاندارد.
• ساخت خانه‌هایی براساس نقشه و اندازه یکسان.
• برقراری عدالت اجتماعی با توجه به وضع ساختمان‌سازی ایشان، چنانچه وضع اجتماعی مردم آن با وضع مردم سومر برابر و ازمصریان و بابلیان زمان خود برتر بود.

معماری هند عصر بودا

از حدود قرن ۳(ق. م) تا ۶ و ۷ میلادی آئین بودایی حاکم بر هند، بر فرهنگ و هنر آن سرزمین تأثیرات زیادی گذاشت. «بودا ساکیامونی» حدود ۵۶۳ ق. م متولد شد. وی فرزند پادشاه منطقه‌ای در مرز هندو نپال بود در پی مشاهده دردهای اجتماعی مردم راه ریاضت را پیشه کرد و اصول و قواعدی را پایه ریزی نمود که بیش از یک میلیارد نفر پیرو در جهان پیدا کرد. آثار معماری دوره ودائی و بودایی از چوب بوده و به همین دلیل از کوشکهای عظیم و هفت طبقه آن زمان چیزی به جای نمانده‌است. لیکن بنا به وصفیات این آثار متأثر از هنر ایرانی بوده‌اند.

پس از گرویدن ” آشوکا ” به دین بودائی آثار معماری هندی از سنگ ساخته شد و نمادهایش را از آیین بودا وام گرفت. از جمله آثار باقی‌مانده سر ستونی از کاخ آشوکا در منطقه ” سارنات ” هندوستان است که چهار شیر پشت به پشت روی آن حکاکی شده‌اند. آن‌ها غالب و شکل ایرانی دارند، در زیر آن‌ها نقوش برجسته‌ای از فیل و گردونه آیین بودا به نماد چرخه زندگی و حیات رسم شده و زیر این کتیبه نیلوفر آبی سنگی بزرگی حجاری شده‌است که در معماری ایران بسیار به چشم می‌خورد؛ نماد نیلوفر، در هنر چین و ژاپن نیز دیده می‌شود.

از آثار معماری دوره بودایی (بویژه معماری مذهبی) تعدادی معبد، استوپا و معابد غاری به جای مانده‌اند.

نکات معماری هند – بودایی

• عظمت معماری بودایی هند بیشتر در پیکرتراشی است تا سبک معماری، زیرا نمای بیرونی معابد عریان است و بنا ترکیبی از معماری و پیکرتراشی محسوب می‌گردد.
• در معماری مذهبی بودایی دو نوع ساختمان وجود داشت الف: تالار تمرکز که گسترده حجره راهب بود. ب: گنبد که بقعه اشیا متبرک محسوب می‌شد؛ که این دو ابتدا از هم مجزا بودند ولی از حدود سه یا چهار قرن پس از مرگ بودا به یکدیگر پیوستند و یک بنا را تشکیل دادند.

استوپا در معماری هند

معماری هند در دوره کهن پشته خاکی بود که بر گوری قرار داشت، بعدها به بنای گنبد یادبودی به منظور نگهداری جسد پارسای بودایی تغییر شکل داد. استوپا محل حفظ خاکستر مردگان، نماد مرگ بودا، نشانه آیین بودایی و محل پرستش محسوب می‌شود. اکثر استوپاها از گنبدی آجری که دکلی روی آن بر افراشته شده و اطرافش را نرده‌های سنگی پوشانده ساخته شده‌اند و روی نرده‌ها با نمادهای بودایی تزئین شده، قدیمی‌ترین استوپا در بارهوت هندوستان واقع است.

استوپای سانچی

در معماری هند معروفترین استوپای آجری هند، که ورودی آن از سمت جنوب به صورت پلکانی به داخل راه دارد ارتفاع گنبد آن از زمین ۱۵ متر است و ساقه آن ۶ متر بلندی دارد. در بالای گنبد فضای مربعی به نام ” هاریکا ” قرار دارد و وسط آن دکل مزین با چند پر نصب شده دور تا دور محل استوپا را نرده سنگی گردی می‌پوشاند که از چهار سمت دارای چهار دروازه می‌باشد. این عمارت که توسعه یافت و سر انجامدر سدع نخست پیش از میلاد به پایان رسید، امروزه به عنوان نقطه اوج پیشرفت یک دوره از تمدن هند به‌شمار می‌رود.

معماری هند – معابد غاری

دوره حکومت سلسله ماوری، شاهد پیدایش مقدمات یک سبک بی‌نظیر معماری (پرستشگاههایی که در دل صخره‌های سنگی کنده می‌شدند بود. بخش‌هایی از درون و بیرون این غارها را با تقلید مو به مو از ابنیه چوبی آن دوره، کنده کاری کردند. محل خلوت و تن آسایی و آرامش رهروان زنده دل بودایی بود که در سنگ‌های کوه بنا می‌گردید. غالباً سردر آن نعلی شکل بود و با ستونها، دیوارهای سنگی و رواق‌های خوش نقش تزئین می‌شد و داخل غار را ستونهای مزین و سر ستونهای جانوران به حالت نقش برجسته تشکیل می‌داد. درون معبد تالاری برای اجتماع بود و در انتهای آن محرابی که بقایای اجساد مردگان مقدس در آن قرار می‌گرفت و در طول تالار دو ردیف ستون شبستان را از راهروهای کناری جدا می‌کرد.

معبد غاری کارلی

در فاصله میان ” بمبئی ” و ” پونه ” از کهن‌ترین و زیبا‌ترین معابد غاری است که در سال ۵۰ میلادی ساخته شد و برای ساخت آن قله یک تپه را خالی کرده و معبدی با طول ۳۸ متر و ارتفاع ۱۴ متر بنا کردند، صحن مرکزی به استوپایی در انتها منتهی می‌گردد. در دو طرف صحن دو ردیف ستون با سر ستونهای زنان و مردان فیل سوار احداث شده که پشت آن‌ها راهرو می‌باشد.

اطراف در ورودی فیل‌های غول پیکر نقش شده‌اند به همراه پیکره‌های موجدار زنان و مردانی که با حالت خشک و بی حرکت نقش برجسته‌های استوپا در داخل تناقض دارند.

غارهای آجانتا

دارای بزرگترین و مهمترین نقاشیهای بودایی است. این مجموعه غارها گاهی دارای ستونهایی است که در پایین چهار گوش و در بالا مدور بوده به نوارهای گل آذین ختم شده. این غارها ترکیبی از معماری و پیکره تراشی محسوب می‌گردند.

غارهای اِلفانتا

در سده شش میلادی با ساخت تالار ستوندار عظیمی با حدود ۳۰۰ متر مربع درون قله‌ای بنا گردید. سردیس شیوا در مقام خدای خدایان شبیه‌سازی شده‌است و وجود سردیسهایی که سه چهره را شامل می‌شود به همراه افسانه شیوا که بر دیوارها کنده شده‌اند بر عظمت این کاخ می‌افزایند.

معماری هند – معابد هندو

آئین هندو در قرن اول و دوم قبل از میلاد به اوج قدرت رسید که در این مطلب به بررسی نقش آن در معماری هند خواهیم پرداخت :

چایتیا

هر حیطه و مکان مقدسی را که با عبادت در ارتباط باشد چایتیا می‌خوانند که معمولاً در این مکان استوپا نیز و جود دارد و در حقیقت استوپا نوعی از چایتیا می‌باشد. تالار چایتیا نعلی شکل است که در فاصله نه چندان زیادی از دیواره آن ستونهایی قرار دارد. ردیف ستونها با دیوار تالار موازی است. در گودی انتهای تالار استوپایی واقع شده‌است. طاق تالار بر فراز استوپا منحنی است و با شکل منحنی بدنه استوپا هماهنگ است. حیرت انگیز‌ترین وجه تالار چایتیا حفر شدن آن در دل سنگ‌های سخت و دیواره کوهها است.

معبد ویشنو

در اوایل سده شش میلادی در شمال هند بنا گردید. این نیایشگاه سنگی محل اقامتگاه خدا محسوب می‌شود و ملزم به رعایت ساخت اتاقکی برای تمثال یا نماد مورد پرستش است این اتاقک دیوارهای جسیم و سقف سنگی دارد تا بتواند خدا را در خود نگاه دارد. معابد هندو علاوه بر محل اقامت خدا و نیایشگاه بودن، نماد انسان ازلی (پوروسا) هم محسوب می‌شوند. نقشه آن براساس ماندالا یا نمودار جادوئی کیهانی است و در کل باید این معابد را به عنوان یک اثر مجسمه یا پیکره تراشی تجسم کرد نه یک اثر معماری

معماری معابد جین

آیین جین از مهمترین آئینهای هندی است که به معماری علاقه خاص نشان داد و پیروان آن در سده ۱۱ و ۱۲ میلادی زیباترین معابد هند را بنا کردند.

نقش معابد ابتدا نقشه معابد غاری بودایی در معماری هند  بود سپس نقش معابد ویشنو و شیوا را بر فراز تپه‌ای بر افراشتند گرچه از درون بسیار پیچیده بود ولی نمایی ساده داشت، تقوای جین‌ها باعث شد پیکره نامداران جین را در این معابد قرار دهند.

معبد جین در ایهلی

تقریباً به سبک یونانی است، با شکل مربع و ستونهایی در بیرون یک رواق با یک اتاق مرکزی در داخل. در معابد جین‌ها و معابد هم عصرشان انتقال از شکلهای مدور نیایشگاههای بودایی به سبک برج دار هند قرون وسطی و رسیدن از شبستان محصور با ستونها به سالنی که در پشت آن زاویه‌ای است که رویش برجی حجاری شده که به صورت طبقه طبقه است و بیشتر معابد هندو در شمال به همین سبک بنا گردیدند.

پیکرتراشی در معماری هند

هنر پیکره‌تراشی پادشاهی گندهارا از هنرهای منحصربه‌فرد دورهٔ باستان در معماری هند محسوب می‌شود که امروزه تعدادی از تمثال‌های به‌یادگار مانده از آن در موزه‌های بعضی کشورها حفاظت شده و نیز پیکره‌های عظیمی که در دامنهٔ کوه‌ها هنوز هم قابل رویت می‌باشند. در این دوره بود که تمثال‌ها و پیکره‌های منحصربه‌فردی از بودا، زندگی و تعالیم او ساخته شد و هنر پیکره‌تراشی گندهارا به سرزمین‌های دیگر نیز نفوذ کرد. هرچند که خود این هنر در گندرهارا، تحت نفوذ سبک‌های پیکره‌تراشی سرزمین‌هایی چون ایران، هند و به‌خصوص یونان بود، اما توانست سبک خاصی از هنر را در پیکره‌تراشی پدید آورد که به «هنر گندهارا» شهرت یافت.

‌‌‌

نقاشی در معماری هند

هنر نقاشی هند احتمالاً اعتبار و عظمتی همپای هنر پیکره تراشی در معماری هند داشته ولی متأسفانه اثار نقاشی چندانی در این سرزمین باقی نمانده‌است. نخستین نمونه‌های آثار نقاشان هندی، تکه‌هایی هستند متعلق به حدود سده نخست پیش از میلاد، که از غار آجانتا بدست امده‌اند. نقاشیهای آجانتا چیزی بیش از تجلی اعنقاد و سرسپردگی به آئین بودا هستند و هرچند تصاویر از متون بودایی، اما بازتاب یک هنر پیشرفته و درباری‌اند.

‌‌‌

معماری هند

در معماری هند هنرمندان اسلامی در هر ناحیه ای که فتح کردند چون هندوستان تحت تاثیر سنتی که توسط سلیقه و دقت زنانه در هندوستان اعمال می شد قرار نگرفتند .
مسجد جامع بیجاپور دارای گنبد وسیعی است که از داخل دارای طاق نما هایی با گنبد های کوچکی است و بر ستون های چهار گوش استوار شده اند .
از مساجد دوران مغول مسجد جامع آگرا ، لاهور و دهلی را می توان نام برد . مسجد دهلی دارای ایوان عظیم با الهام از معماری ایرانی با مناره های مدور در گوشه های ساختمان است و دارای گنبد سه طبقه پیازی شکل می باشد . ساختمان های آرامگاه یکی از آثاز معماری مشحص دوران مغول می باشد . از نمونه های اولین قرن شانزدهم آرامگاه شیرشاه است که بنای عظیم این بقعه و شکل گنبد آن یادآور استوپا می باشد . گنبد پیازی شکل ساختمان مشهور تاج محل ، آرامگاهی که به وسیله شاه جهان ساخته شد یکی از زیباترین تجلیات فرم گنبد است .
در ساختمان قصرها نفوذ هندو ها مشخص است گرچه اصول کلی معماری اسلامی به کار گرفته شده ولی نمای کلی قصر ها به وضوح هندی است و با طرح های غیر متقارن و ظاهرا غیرمرتب مشخص می گردد . از دیگر بناهای مهم هندی می توان از نمونه های زیر نام برد : تالار دیوان خاص ، قلعه قرمز در آگرا که نمونه بنای سبک هندی و ایرانی دوره مغول است ، قصر اجمیر که ساختمان کاروانسراهای ایرانی را به یاد می آورد ، بنای دیگر که سبک معماری مغولی باروک را داراست قصر عمبر است و نمونه آخر هوا محل یا قصر باد که در جیبور است .

تزیینات معماری هند

تزیینات فراوان همراه با ریزه کاری و ظرافت از مشخصات معماری هند است . استفاده از مصالح سنگ قرمز و مرمر در بناها مشهود است و نمای خارجی ساختمان ها با مجسمه ها و کنده کاری روی سنگ که درون آن را با گچ یا گچ زر اندود پر می کردند تزیین می شد .شیشه و کاشی ، کاشی های معرق نقاشی شده و نقاشی لاک و الکل چنانچه در تاج محل و احمد آباد دیده می شود از تزیینات معماری هندی به شمار می روند .

‌‌‌